Hệ thống thoát nước ngầm tại các thành phố lớn đóng vai trò kiểm soát ngập úng, bảo vệ môi trường và đảm bảo sinh hoạt ổn định cho hàng triệu cư dân. Tuy nhiên, tại các thành phố lớn ở Việt Nam như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Hải Phòng…, thực trạng hệ thống cống ngầm đang đối mặt với hàng loạt thách thức nghiêm trọng cả về kỹ thuật lẫn quản lý vận hành.
Bài viết dưới đây sẽ phân tích thực trạng đáng báo động, các nguyên nhân chính gây ngập úng cũng như đề xuất giải pháp quản lý hệ thống thoát nước ngầm hiệu quả, phù hợp với điều kiện đô thị Việt Nam hiện đại.
Thực trạng đáng báo động của hệ thống thoát nước ngầm tại Việt Nam
Ở các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, ngập úng ngày càng trở thành nỗi ám ảnh mỗi mùa mưa. Điều này phản ánh rõ thực trạng đáng báo động của hệ thống thoát nước ngầm hiện nay.
Hạ tầng cũ kỹ, quá tải nghiêm trọng
Phần lớn các tuyến cống ngầm tại đô thị lớn ở Việt Nam đều được xây dựng từ hàng chục năm trước, nhiều nơi có tuổi thọ trên 40 năm, vật liệu chủ yếu là bê tông cốt thép, gang, thậm chí còn sót lại hệ thống gạch nung từ thời Pháp.
Công suất thiết kế của mạng lưới này thường chỉ đáp ứng được từ 60-70% nhu cầu thực tế do tốc độ đô thị hóa nhanh, dân số tăng mạnh. Tại Hà Nội, khoảng 70% chiều dài tuyến cống hiện tại đã hết niên hạn sử dụng, hệ số lão hóa cao, xảy ra nhiều sự cố sụt lún, tắc nghẽn, thậm chí vỡ đường ống dẫn đến nguy cơ ngập úng cục bộ kéo dài.
Quy hoạch thiếu đồng bộ, chồng chéo
Sự phát triển bùng nổ của các khu đô thị mới, nhà cao tầng, khu dân cư tập trung… nhưng hệ thống cống ngầm không được nâng cấp tương ứng đã tạo áp lực lớn lên hạ tầng thoát nước.
Quy hoạch thoát nước chưa gắn liền với quy hoạch tổng thể đô thị, nhiều khu vực mới chỉ làm cống nổi, chưa đầu tư xây dựng hệ thống thoát nước ngầm bài bản, thiếu các bể điều tiết, hố ga kiểm tra định kỳ. Điều này khiến việc tiêu thoát nước bị gián đoạn, tăng nguy cơ quá tải khi có mưa lớn hoặc triều cường.
Tình trạng tắc nghẽn, ô nhiễm và ngập lụt ngày càng gia tăng
Cống ngầm đô thị liên tục bị bồi lắng bởi bùn đất, rác thải sinh hoạt, xà bần xây dựng… gây tắc nghẽn dòng chảy. Bên cạnh đó, nhiều nơi xuất hiện hiện tượng xâm nhập mặn, hóa chất ăn mòn làm giảm độ bền vật liệu, ảnh hưởng tuổi thọ cống ngầm.
Khi trời mưa lớn, lưu lượng nước dồn về đột ngột vượt quá khả năng tiêu thoát, nước thải và nước mưa bị dồn ngược trở lại mặt đường gây ra ngập úng nghiêm trọng. Các điểm nóng ngập như đường Nguyễn Hữu Cảnh, Trần Xuân Soạn (TP.HCM), phố cổ Hà Nội, nhiều tuyến phố trung tâm Đà Nẵng… luôn là nỗi lo lớn mỗi mùa mưa bão.
Công tác quản lý, bảo trì chưa đáp ứng yêu cầu
Vấn đề bảo trì, nạo vét hệ thống cống ngầm tại nhiều thành phố lớn còn mang tính đối phó, chưa có quy trình định kỳ, thiếu công nghệ robot kiểm tra chuyên dụng. Dữ liệu về bản đồ hệ thống ngầm chưa số hóa đồng bộ, nhiều vị trí bị “mù” thông tin khiến việc xử lý sự cố, kiểm tra định kỳ gặp khó khăn.
Đặc biệt, việc kiểm soát các điểm xả thải trái phép vào hệ thống thoát nước ngầm còn hạn chế, dẫn tới tình trạng ô nhiễm và lắng đọng tăng cao.
Nguyên nhân dẫn đến tình trạng ngập úng nghiêm trọng
Muốn giải quyết tận gốc vấn đề ngập úng đô thị, trước tiên cần nhận diện đầy đủ các nguyên nhân dẫn đến thực trạng này. Những yếu tố kỹ thuật, con người và môi trường đều tác động trực tiếp tới hiệu quả của hệ thống thoát nước ngầm.
Đô thị hóa quá nhanh, hạ tầng ngầm không theo kịp
Tốc độ phát triển đô thị vượt xa khả năng đầu tư, nâng cấp của hệ thống thoát nước ngầm. Nhiều dự án khu đô thị mới, chung cư, trung tâm thương mại xây dựng nhanh chóng, nhưng kết nối với hệ thống cống ngầm còn tạm bợ, thiếu quy hoạch đồng bộ, dẫn tới dồn ứ nước tại các điểm “thắt cổ chai” khi mưa lớn hoặc xả nước cao điểm.
Thiếu vốn đầu tư, chậm ứng dụng công nghệ mới
Nguồn lực tài chính dành cho nâng cấp, xây dựng hệ thống thoát nước ngầm hiện đại tại nhiều địa phương còn rất hạn chế. Nhiều dự án cống ngầm thông minh, bể điều tiết, trạm bơm tự động… mới chỉ triển khai ở mức thí điểm, chưa phổ biến rộng rãi.
Trong khi đó, các quốc gia phát triển đã áp dụng hệ thống SUDS (thoát nước bền vững), cảm biến ngập, quản lý tự động, robot nạo vét cống… nhằm nâng cao hiệu quả vận hành và kiểm soát ngập.
Ý thức người dân chưa cao, xả rác xuống cống ngầm
Việc xả rác thải sinh hoạt, vật liệu xây dựng, dầu mỡ, hóa chất trực tiếp xuống các miệng cống, hố ga là một trong những nguyên nhân hàng đầu khiến hệ thống cống ngầm bị tắc nghẽn.
Đặc biệt, trong các dịp lễ, hội chợ, tình trạng vứt rác bừa bãi xuống hệ thống thoát nước ngầm làm tăng áp lực xử lý, nạo vét, giảm khả năng tiêu thoát nước khi mưa lớn.
Biến đổi khí hậu, mưa lớn cực đoan và lún sụt đất
Các thành phố lớn như TP.HCM, Hà Nội đang chịu ảnh hưởng trực tiếp của biến đổi khí hậu với lượng mưa cực đoan, tần suất mưa lớn dày đặc. Ngoài ra, hiện tượng lún sụt nền móng do khai thác nước ngầm quá mức cũng khiến nhiều tuyến cống ngầm bị phá vỡ kết cấu, dẫn đến rò rỉ, vỡ cống và giảm khả năng tiêu thoát nước hiệu quả.
Thiếu cơ chế phối hợp giữa các bên liên quan
Việc thiếu phối hợp đồng bộ giữa các đơn vị cấp thoát nước, chính quyền địa phương, nhà thầu xây dựng và cộng đồng dân cư khiến công tác kiểm tra, bảo trì, nâng cấp hệ thống cống ngầm chưa đạt hiệu quả tối ưu.
Thực tế, nhiều tuyến cống ngầm bị xâm phạm khi thi công các công trình hạ tầng kỹ thuật khác (cáp điện, viễn thông, đường ống cấp nước…) mà không có sự quản lý chặt chẽ, làm tăng nguy cơ sự cố.
Đọc thêm bài viết: Cảnh báo nguy cơ cạn kiệt nguồn nước ngầm: Nguyên nhân và giải pháp
Các giải pháp quản lý hệ thống thoát nước ngầm hiệu quả
Chỉ khi có giải pháp quản lý đồng bộ và khoa học, các thành phố lớn mới có thể kiểm soát tốt ngập úng và nâng cao chất lượng sống cho người dân. Dưới đây là những giải pháp trọng tâm giúp nâng cao hiệu quả vận hành hệ thống thoát nước ngầm đô thị.
Quy hoạch tổng thể, đồng bộ hóa hệ thống thoát nước ngầm
Đầu tiên, các thành phố lớn cần rà soát lại quy hoạch hạ tầng thoát nước, ưu tiên đồng bộ hóa giữa các khu vực cũ và mới. Xây dựng bản đồ số hóa hệ thống cống ngầm, cập nhật thường xuyên để phục vụ công tác quản lý, vận hành và xử lý sự cố. Đặc biệt, cần có quy hoạch tích hợp giữa hệ thống thoát nước ngầm với các công trình kỹ thuật khác như cấp nước, giao thông, điện lực nhằm tối ưu hóa diện tích và nâng cao hiệu quả quản lý tổng thể.
Đầu tư công nghệ hiện đại và vật liệu mới cho cống ngầm
Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ robot kiểm tra, nạo vét cống ngầm, cảm biến giám sát mực nước, cảnh báo ngập tự động theo thời gian thực. Ưu tiên sử dụng vật liệu cống ngầm bền hóa chất, composite, chống lún sụt để tăng tuổi thọ và giảm chi phí bảo trì.
Xây dựng các bể điều tiết ngầm lớn tại khu vực thường xuyên ngập, tích hợp trạm bơm tự động điều khiển từ xa giúp chủ động kiểm soát lưu lượng và chất lượng nước xả ra môi trường.
Triển khai mô hình SUDS và các giải pháp thoát nước bền vững
Áp dụng SUDS (Sustainable Urban Drainage Systems) với các công trình tiêu thoát nước mặt như hồ điều hòa, vườn thấm, bãi lọc sinh học, giảm tải cho cống ngầm truyền thống, góp phần điều tiết dòng chảy và xử lý nước mưa tại chỗ.
Đối với các khu đô thị mới, nên bắt buộc thiết kế hệ thống thoát nước ngầm tách biệt nước mưa và nước thải sinh hoạt để giảm nguy cơ ô nhiễm và quá tải hệ thống.
Nâng cao ý thức cộng đồng và đẩy mạnh truyền thông
Tăng cường các chương trình truyền thông, giáo dục cộng đồng về tác hại của việc xả rác, đổ hóa chất xuống cống ngầm. Khuyến khích người dân tham gia giám sát, phát hiện và báo cáo kịp thời các hành vi vi phạm, sự cố liên quan đến hệ thống thoát nước.
Chính quyền cần có chế tài mạnh, xử phạt nghiêm các trường hợp xả rác, xâm phạm hệ thống cống ngầm, qua đó góp phần bảo vệ hạ tầng đô thị.
Hoàn thiện cơ chế quản lý, bảo trì và phối hợp đa ngành
Cần xây dựng cơ chế quản lý liên ngành giữa các đơn vị liên quan, định kỳ tổ chức kiểm tra, bảo trì hệ thống cống ngầm theo quy trình chặt chẽ.
Ứng dụng công nghệ thông tin, dữ liệu lớn (big data) để quản lý tập trung, truy xuất nhanh các thông số kỹ thuật, lịch sử vận hành, vị trí sự cố… tạo điều kiện chủ động xử lý, giảm thiểu rủi ro và chi phí phát sinh.
Đầu tư nguồn lực tài chính và hợp tác quốc tế
Ưu tiên bố trí nguồn vốn ngân sách, thu hút đầu tư xã hội hóa, đối tác công tư (PPP) vào các dự án nâng cấp, xây dựng mới hệ thống thoát nước ngầm.
Tận dụng kinh nghiệm quốc tế, hợp tác với các tổ chức, doanh nghiệp nước ngoài trong lĩnh vực công nghệ quản lý, vận hành, đào tạo nhân lực chuyên sâu.
Đọc thêm: Cảnh báo nguy cơ cạn kiệt nguồn nước ngầm: Nguyên nhân và giải pháp
Kết luận
Hệ thống thoát nước ngầm tại các thành phố lớn Việt Nam đang đứng trước nguy cơ quá tải, ngập úng và ô nhiễm nghiêm trọng nếu không được đầu tư đồng bộ, quản lý bài bản và ứng dụng công nghệ hiện đại.
Việc thực hiện các giải pháp quy hoạch tổng thể, đổi mới công nghệ, nâng cao ý thức cộng đồng và hoàn thiện cơ chế phối hợp quản lý là yếu tố then chốt giúp các đô thị lớn kiểm soát ngập lụt, bảo vệ môi trường, nâng cao chất lượng sống cho cư dân.
Việc phát triển hệ thống thoát nước ngầm thông minh, bền vững không chỉ là nhu cầu trước mắt mà còn là nền tảng để xây dựng thành phố hiện đại, phát triển ổn định lâu dài.